Çevremizde sayısız varlık bulunmaktadır. Bunlardan bazıları kendi başlarına hareket edemez, çoğalamaz veya çevresiyle etkileşime giremez biz bunlara cansız varlıklar adını veriyoruz.
Bazıları ise çevresiyle etkileşim halinde olmanın yanı sıra çoğalabilme, hareket edebilme, beslenme gibi özelliklere de sahiptir. Canlılar diye nitelendirdiğimiz bu varlıkların başka hangi ortak noktaları olabilir?
Hücre
Canlılık özelliği gösteren en küçük yapıya hücre denir. Bazı canlılar sadece tek bir hücreden meydana geldiği gibi bazılarında ise milyarlarca hücre bulunmaktadır.
Tek hücreli canlılara örnek amip, terliksi hayvan verilebilir. İnsan, kedi, koyun gibi canlılar ise çok hücreli canlılardır.
Hücrenin yapısı
Bazı farklılıklarla beraber tüm canlıların hücrelerinde çekirdek, sitoplazma ve hücre zarı ortak olarak bulunur.
- Çekirdek, hücrenin yönetim merkezidir;
- Sitoplazma, hücrenin içini dolduran sıvı madde ve
- Hücre zarı ise hücrenin etrafını saran ince bir zardır.
1- Çekirdek
Öğretmen sınıfın yönetiminden sorumlu olduğu gibi çekirdek de hücrenin yönetiminden sorumludur.
Hücrenin büyümesi, çoğalması gibi olayların meydana gelmesini çekirdek kontrol eder.
2- Hücre zarı
Hücreyi çevreleyen zardır. Hücreye giriş ve çıkışları kontrol eder ayrıca hücreye şekil de verir
3- Sitoplazma
Çekirdek ve hücre zarının arasını dolduran sıvıdır. Organellerin beslenmesini, hareket etmesini, hücre için taşıma gibi olaylarda görev alır
Organeller
Hücre içinde bir çok işlevi yerine getiren yapılara organel denilmektedir.
Organeller, vücut organları gibi farklı görevlere sahiptir. Bazıları enerji üretirken, bazıları hücre içi madde iletiminden sorumludur.
Bu organeller;
- Mitokondri,
- Koful,
- Endoplazmik retikulum,
- Golgi cisimciği,
- Lizozom,
- Sentrozom ve
- Ribozom'dur.
| Mitokondri | Hücre için enerji üretir. Yediğimiz besinleri enerjiye dönüştüren mitokondrilerdir. |
| Koful | Hücre içindeki atık maddelerin veya besinlerden fazla olanların depolanmasını sağlar |
| Sentrozom | Sadece hayvan hücresinde bulunur. Hücrenin bölünmesinde yardımcı olur. |
| Lizozom | Besinlerin parçalanmasını sağlar |
| Endoplazmik Retikulum | Hücre içindeki maddelerin taşınmasında görevlidir |
| Golgi cisimciği | Hücreye özgü salgıları üretir. Örneğin göz yaşı bezlerindeki hücrelerde golgi cisimciği göz yaşını oluştururken dil hücresinde tükürük oluşturur |
| Ribozom | Protein üretmekle görevlidir |
Hücre Nasıl Keşfedildi?
Mikroskobun icadından önce bazı bilim adamları (Akşemsettin, İbn-i Sina) hastalığın yayılmasında gözle görülmeyecek kadar küçük canlıların rol oynadığına değinmiştir fakat bu canlıları gözlemleme imkanına sahip olmamışlardır.
Mikroskop icat edildikten sonra çıplak gözle görülemeyen bu canlılar keşfedilmiş böylece hücre ile ilgili bilgilerimizin temeli de atılmıştır.
Şimdi hücre ile ilgili bilgilerimizin tarih içinde nasıl geliştiğini görelim.
| Akşemseddin ve İbn-i Sina | Hastalıklara neden olan ve gözle görülmeyecek kadar küçük canlıların olduğunu söylemişlerdir |
| Zacharias Janssen | İki adet mercek kullanarak maddelerin büyük görüntüsünü elde etmiştir |
| Robert Hooke | Kendi mikroskobu ile baktığı bir kesitte küçük odacıklar gördü ve bunlara hücre adını verdi |
| Antonie van Leeuwenhoek | Tek hücreli canlıları gözlemlemiş ve bunların tek başına hareket edebilen canlılar olduğunu söylemiştir |
| Hans Busch | Elektron mikroskobunu icat etti böylece hücrenin ve organellerin daha ayrıntılı görüntüleri elde edildi |
Dikkat ettiğimizde hücre ile ilgili bilgilerimiz mikroskobun icadı ve gelişmesiyle paralellik göstermekte ve eskiden hücre hakkında doğru bildiğimiz birçok bilgi zamanla yanlış olabilmektedir bu nedenle bilimsel verilere her zaman kesin bilgi gözüyle bakmak doğru değildir.
Hücreden Organizmaya
Şimdi okulumuzda neler var bir hatırlayalım;
- Okulu yönetmekle ve işleri düzene sokmakla görevli idarecilerimiz,
- Öğrencilere ders anlatan ve onların gelişmelerine yardımcı olan öğretmenlerimiz,
- Okulumuzun temizliğinden sorumlu ve çöp kutularına atılan atıkların uzaklaştırılmasında görev alan abi veya ablalarımız,
- Okulun güvenliği ile ilgilenen güvenlik görevlileri var
Bu kişiler farklı görevleri yerine getirmek için ortak bir amaç uğruna bir araya gelmişlerdir değil mi? Tıpkı bu örnekte olduğu gibi hücrelerde farklı görevleri yerine getirmek amacıyla bir araya gelebilirler.
- Önce benzer hücreler birlikte dokuları oluşturur
- Sonra dokular organları meydana getirir
- Ardından organlar sistemleri yapar
- Son olarak sistemlerden organizma meydana gelir.
Sıralamanın şematik gösterimi şu şekildedir:
Hücre –> Doku –> Organ –> Sistem –> Canlı
Özetle
- Bütün canlılar hücrelerden meydana gelmiştir
- Bazı farklılıklar ile beraber tüm hücrelerde çekirdek, sitoplazma ve hücre zarı bulunur
- Çekirdeğin görevi hücreyi yönetmektir ve canlının bilgilerinin barındıran DNA molekülü de çekirdekte yer alır
- Sitoplazma hücrenin içindeki akışkan sıvıdır. Tüm organeller ve çekirdek bu sıvı içinde bulunur
- Hücre zarı hücreyi dış etkilerden korur ayrıca hücreye şekil verir. Hücre zarı madde giriş-çıkışlarını da kontrol eder
- Organeller hücrenin içinde farklı görevlere sahip yapılardır
- Organellerden bazıları şunlardır; mitokondri, lizozom, koful, endoplazmik retikulum, ribozom, sentrozom ve golgi cisimciği.
- Gözle görünmeyecek kadar küçük canlıların varlığı mikroskobun icadından önce tahmin edilmişti fakat mikroskop icat edildikten sonra bunlar görüldü
- Mikroskop geliştikçe hücre ile ilgili bilgilerimiz de arttı
- Hücreler bir araya gelerek dokuları, dokular organları, organlar sistemleri ve sistemlerde organizmayı meydana getirir