1- Hücre

Çevremizde sayısız varlık bulunmaktadır. Bunlardan bazıları kendi başlarına hareket edemez, çoğalamaz veya çevresiyle etkileşime giremez biz bunlara cansız varlıklar adını veriyoruz.

Bazıları ise çevresiyle etkileşim halinde olmanın yanı sıra çoğalabilme, hareket edebilme, beslenme gibi özelliklere de sahiptir. Canlılar diye nitelendirdiğimiz bu varlıkların başka hangi ortak noktaları olabilir?

Hücre

Tüm canlıların en küçük yapı taşı hücredir. Bazı canlılar sadece tek bir hücreden meydana geldiği gibi bazılarında ise milyarlarca hücre bulunmaktadır. Tek hücreli canlılara örnek amip, terliksi hayvan verilebilir. İnsan, kedi, koyun gibi canlılar ise çok hücreli canlılardır.

Bazı farklılıklarla beraber tüm canlıların hücrelerinde çekirdek, sitoplazma ve hücre zarı ortak olarak bulunur. Çekirdek, hücrenin yönetim merkezidir; sitoplazma, hücrenin içini dolduran sıvı madde ve hücre zarı ise hücrenin etrafını saran ince bir zardır. Burada çekirdeği sınıf öğretmenine, hücre zarını sınıfın duvarlarına ve sitoplazmayı da sınıftaki havaya benzetebiliriz.

Öğretmen sınıfın yönetiminden sorumlu olduğu gibi çekirdek de hücrenin yönetiminden sorumludur ayrıca çekirdek, canlılara ait genetik bilgilerin kodlandığı DNA molekülünü de içerir. DNA; Deoksiribo Nükleik Asit kelimesinin ilk harflerinden meydana gelen yönetici moleküldür. Saç rengi, göz rengi, göz sayısı gibi tüm özellikler DNA üzerinde yer alır.  Bu DNA’lar da bir araya gelerek kromozomları oluşturur.

Sınıf duvarları sınıfa şekil verdiği, sınıfın giriş çıkışlarını kontrol ettiği gibi hücre zarı da hücreyi korur, hücreye şekil verir ve hücre giriş çıkışlarını kontrol eder.

Sınıfımız nasıl ki sadece öğretmen, hava ve duvarından meydana gelmiyor ve öğrenciler de sınıfın bir parçası ise bunun gibi hücrelerin de sadece bu üç yapıdan oluştuğunu söylemek yanlıştır. Organeller dediğimiz bazı yapılar hücre içinde farklı görevler üstlenmişlerdir. Şimdi bu organellerin görevlerine bakalım:

Mitokondri	Hücre için enerji üretir. Yediğimiz besinleri enerjiye dönüştüren mitokondrilerdir.
Koful	Hücre içindeki atık maddelerin veya besinlerden fazla olanların depolanmasını sağlar
Sentrozom	Sadece hayvan hücresinde bulunur. Hücrenin bölünmesinde yardımcı olur.
Lizozom	Besinlerin parçalanmasını sağlar
Endoplazmik Retikulum	Hücre içindeki maddelerin taşınmasında görevlidir
Golgi cisimciği	Hücreye özgü salgıları üretir. Örneğin göz yaşı bezlerindeki hücrelerde golgi cisimciği göz yaşını oluştururken dil hücresinde tükürük oluşturur
Ribozom	Protein üretmekle görevlidir

Hücre Nasıl Keşfedildi?

Mikroskobun icadından önce bazı bilim adamları (Akşemsettin, İbn-i Sina) hastalığın yayılmasında gözle görülmeyecek kadar küçük canlıların rol oynadığına değinmiştir fakat bu canlıları gözlemleme imkanına sahip olmamışlardır [1].

Mikroskop icat edildikten sonra çıplak gözle görülemeyen bu canlılar keşfedilmiş böylece hücre ile ilgili bilgilerimizin temeli de atılmıştır. Şimdi hücre ile ilgili bilgilerimizin tarih içinde nasıl geliştiğini görelim.

Akşemseddin ve İbn-i Sina	Hastalıklara neden olan ve gözle görülmeyecek kadar küçük canlıların olduğunu söylemişlerdir
Zacharias Janssen	İki adet mercek kullanarak maddelerin büyük görüntüsünü elde etmiştir
Robert Hooke	Kendi mikroskobu ile baktığı bir kesitte küçük odacıklar gördü ve bunlara hücre adını verdi
Antonie van Leeuwenhoek	Tek hücreli canlıları gözlemlemiş ve bunların tek başına hareket edebilen canlılar olduğunu söylemiştir
Hans Busch	Elektron mikroskobunu icat etti böylece hücrenin ve organellerin daha ayrıntılı görüntüleri elde edildi

Dikkat ettiğimizde hücre ile ilgili bilgilerimiz mikroskobun icadı ve gelişmesiyle paralellik göstermekte ve eskiden hücre hakkında doğru bildiğimiz birçok bilgi zamanla yanlış olabilmektedir bu nedenle bilimsel verilere her zaman kesin bilgi gözüyle bakmak doğru değildir.

Hücreden Organizmaya

Şimdi okulumuzda neler var bir hatırlayalım;

• Okulu yönetmekle ve işleri düzene sokmakla görevli idarecilerimiz,
• Öğrencilere ders anlatan ve onların gelişmelerine yardımcı olan öğretmenlerimiz,
• Okulumuzun temizliğinden sorumlu ve çöp kutularına atılan atıkların uzaklaştırılmasında görev alan abi veya ablalarımız,
• Okulun güvenliği ile ilgilenen güvenlik görevlileri var

Bu kişiler farklı görevleri yerine getirmek için ortak bir amaç uğruna bir araya gelmişlerdir değil mi? Tıpkı bu örnekte olduğu gibi hücrelerde farklı görevleri yerine getirmek amacıyla bir araya gelebilirler.

1. Önce benzer hücreler birlikte dokuları oluşturur
2. Sonra dokular organları meydana getirir
3. Ardından organlar sistemleri yapar
4. Son olarak sistemlerden organizma meydana gelir.

Sıralamanın şematik gösterimi şu şekildedir:

Hücre –> Doku –> Organ –> Sistem –> Canlı

Özetle

• Bütün canlılar hücrelerden meydana gelmiştir
• Bazı farklılıklar ile beraber tüm hücrelerde çekirdek, sitoplazma ve hücre zarı bulunur
• Çekirdeğin görevi hücreyi yönetmektir ve canlının bilgilerinin barındıran DNA molekülü de çekirdekte yer alır
• Sitoplazma hücrenin içindeki akışkan sıvıdır. Tüm organeller ve çekirdek bu sıvı içinde bulunur
• Hücre zarı hücreyi dış etkilerden korur ayrıca hücreye şekil verir. Hücre zarı madde giriş-çıkışlarını da kontrol eder
• Organeller hücrenin içinde farklı görevlere sahip yapılardır
• Organellerden bazıları şunlardır; mitokondri, lizozom, koful, endoplazmik retikulum, ribozom, sentrozom ve golgi cisimciği.
• Gözle görünmeyecek kadar küçük canlıların varlığı mikroskobun icadından önce tahmin edilmişti fakat mikroskop icat edildikten sonra bunlar görüldü
• Mikroskop geliştikçe hücre ile ilgili bilgilerimiz de arttı
• Hücreler bir araya gelerek dokuları, dokular organları, organlar sistemleri ve sistemlerde organizmayı meydana getirir

Kaynakça

[1]. Unat, Y., 2019. Mikrop Kuramı ve Akşemseddin. Bilim ve Ütopya, Sayı: 295, s. 54-58.